Легенды аб паходжанні назвы горада Фаніпаль
Фаніпаль - прыгожае, незвычайна своеасаблівае, меладычна-мяккае сугучча. Як жа ўзнікла гэта назва? Час захаваў некалькі легенд з гэтай нагоды.
Першая легенда сярод шматлікіх легенд з'яўляецца найбольш папулярнай у насельніцтва:
Пражываў тут у даўнія часы пан, валодаў сотнямі гектараў зямлі, лесу. Люты быў пан. Яго бізуноў паспрабавалі многія сяляне. А колькі слёз пралілі па яго міласці - адна толькі зямелька ведае. Без суда і следства ладзіў расправу ліхадзей над народам. Гнаіў у падвалах, аддаваў у салдаты, разлучаў з каханымі. І дачок хацеў зрабіць жорсткімі і бяздушнымі. Але так ужо здарылася, што дочкі ліхадзея раслі ласкавымі ды спагаднымі, дапамагалі сялянам: то грашыма, то меркамі збожжа адорвалі. А калі людзі прыходзілі да паненак з падзякай, тыя казалі: «Не трэба дзякаваць. Лепш дрэўца пладовае пасадзіце». Ох і лютаваў пан, калі даведаўся, што дочкі дапамаглі таемна абвянчацца і ўцячы кухарцы Ганне і конюху Васілю! Загадаў прынесці розгі і біць да смерці непаслухмяных дачок. І цуда: розгі ў руках катаў ператвараліся ў яблыневы галіны, якія лашчылі цела. Убачыўшы гэта, пан ад злосці памёр. Праз некаторы час з'ехалі куды-то і паненкі. І толькі назва ды былой яблыневы сад нагадваюць пра Фанi і Полю, імёнамі якіх назвалі пасёлак.
У другой гаворыцца:
Жыў тут памешчык. Было ў яго тры дачкі - прыгажуні. Звалі іх Фаня, Ружа і Марыя. Калі іх бацька паміраў, ён падзяліў паміж імі свае ўладанні так, што кожная з іх атрымала свой кавалак зямлі. У гэтых уладаннях і ўзніклі Фаніпаль, а непадалёк ад яго - Ружампаль і Марыпаль. Сапраўды такія населеныя пункты ёсць і сёння і падзяляюць іх 10-15 кіламетраў.
Трэцяя сцвярджае, што мястэчка з'явілася на тым полі, побач з якім жыў малады чалавек, які навучыў сваю жонку гультайку Фаню працаваць. А вось і сама легенда:
У нас у старыя часы такая падзея тут здарылася, што і назву вёсцы тады дала. Немагчыма без смеху яе слухаць. Чыстая казка, ды іх жа, відаць, не на пустым месцы выдумлялі, падставы нейкія патрэбны, каб усё добра атрымлівалася, не папракалі ў тым, што такія цуды не дзеюцца на белым свеце.
Дык вось, мае даражэнькія, у аднаго мясцовага селяніна, звалі яго, здаецца, Антось, была дачка. Ну і лайдачка ж вырасла! Можа, на ўсёй мясцовай зямлі на дзесяткі вёрстаў такой болей знайсці не змаглі б. Ёй было ўжо семнаццаць гадоў, а яна нічога не рабіла. Увогуле нічога. Разумееце, не тое што па гаспадарцы не дапамагала ці адмаўлялася нешта выконваць, нават пальцам аб палец стукнуць ленавалася. Сядзела цэлымі днямі то на прызбе са старымі, якія ўжо рухацца самастойна амаль не маглі, то з дзеткамі, якія яшчэ нічога асабліва не разумелі, у пясочку корпалася. Бацькі ўжо змірыліся з тым, што такая вырасла. Бацька спачатку біў-лупцаваў, працаваць прымушаў, але і гэта не дапамагала. Раскрычыцца тады Фаня (гэтак яе звалі) на ўсю вёску:
- Ой людцы, ой міленькія, забіваюць! Дапамажыце хутчэй, бо жыцця пазбавяць!
Прыбягуць вяскоўцы, думаюць, што і сапраўды нехта да дзяўчыны прычапіўся, ратаваць трэба, а там... Антось стаіць з дубцом і дапытваецца ў дачкі:
- Пойдзеш ты матулі дапамагаць у поле жаць ці не? Колькі мяне за нос вадзіць будзеш?! У цябе ўжо ўсё перабалела, чаму можна і чаму не! Ідзі, бо зараз добра ўлуплю!
Ды Фаня мала на гэта ўвагі звяртала. Убачыць, што чужыя людзі глядзяць, то рот як разявіць, як заверашчыць на ўсю глотку. Вушы ўсе пальцамі затыкалі, каб не чуць. I не лайдачцы, а Антосю спачуваючы, раілі:
- Кінь ты яе, браце, бо ўсё роўна толку ніякага з такой працаўніцы не атрымаецца, сам толькі намучышся і наперажываешся!
Заплача гаспадар ад крыўды, што ва ўсіх людзей дзеці як дзеці, памочнікамі і дарадчыкамі растуць, а ў яго... і адпусціць Фаню. Пойдуць усе ў поле працаваць, дома яе пакінуўшы. Гультайка і выспіцца, і паесць у час, і не перапрацуецца...
Дык мала яшчэ гэтага. Аднаго разу дачка, адчуўшы, што яе не турбуюць болей і не прымушаюць спіну гнуць, пачала парадкі ў сям'і наводзіць. 3 раніцы заявіла бацьку:
- Няма чаго мне па прызбах ацірацца! Зрабі, бацька, люльку, я ў яе залезу, а вы па чарзе гушкаць будзеце!
Хто чуў гэткую заяву, тыя раты нават паразяўлялі. Як гэта гушкаць? Дык ёй жа семнаццаць гадоў, замуж час аддаваць... Якую ж люльку трэба адштукаваць, каб такую дзяціну вытрымала?
Спахмурнеў Антось і за вілы ўхапіўся, але маці прытрымала:
- Чакай, мужу, хіба табе мала той ганьбы, калі людзі сюды пасля яе крыкаў, нібы на пажар, збіраліся? Хіба гэта пераменіць нешта? Ці ты ўжо забыўся? Зрабі лепей, ды будзем выконваць, што патрабуе. Зараз і працы няма асаблівай, усё ж парабілі... А там, можа, і сама супакоіцца...
Пайшоў гаспадар, зрабіў з дошак вялікую люльку і ледзьве з сынамі прынёс яе ў хату. Павесілі пад столь, і маці загадала:
- То лезь ужо, каб ты назад не вылезла, калі табе яшчэ мала тых здзекаў, якія мы з-за тваёй ляноты трываем. Лезь, а мы будзем па чарзе цябе гушкаць! Лезь, ды хутчэй, каб вочы мае гэтага не бачылі! Бярыся, бацька, ты ж самы старэйшы!
Ухіліў галаву Антось, прысеў на зэдлік і давай пакалыхваць, а Фаня з люлькі голас падае:
- Што ж ты маўчыш? Ты мне і песню мармычы якую-небудзь! Я ж проста так задрамаць не змагу!
І гаспадар адвярнуўся да жонкі і паціху сказаў:
- Што нам з ёю рабіць? Столькі гадоў, а гушкаць даводзіцца. А калі хто даведаецца, як жа мы з табою, маці, людзям у вочы ад сораму глядзець будзем?
Гаспадыні таксама на душы было млосна:
- Хай ужо пажыве і так... Што ж нам рабіць? Выйсця ніякага не бачу, каб падказаць табе, Антоська. Сваё ж дзіця. Наша з табою крывіначка. Шкада... Не заб'еш жа і не выкінеш.
- Не, - адказаў і Антось, працягваючы гушкаць і гучна зацягваючы своеасаблівую калыханку, якая складалася і з мацюкоў, і з праклёнаў, і са скаргаў на ўласнае жыццё.
Доўга ў той дзень у хаце гулі-спявалі ўсялякія песні, калышучы люльку з Фаняй. Толькі далека за поўнач моцна заснула лайдачка...
Так доўжылася з месяц. Зусім з сілы выбіліся родныя гультайкі. Яны ж дзень не адпачывалі, і ноч па-людску не спалі. Ужо маці з бацькам хацелі пайсці да мясцовага варажбіта, каб парады якой запытацца, але не давялося, бо выйсце само па сабе знайшлося.
Аднаго надвячорка ў хату да Антося завітаў падарожны: высокі, плячысты хлапец. Зайшоў, павітаўся і здзіўлена працягнуў:
- Колькі па свеце ні хадзіў, дзе ні пабываў, але такога яшчэ бачыць не даводзілася! Гэта ж што, яна ў вас такая нарадзілася ці стала такой?
- Нарадзілася-то яна, даражэнькі, як і ўсе - маленькай, а вось якой зрабілася за семнаццаць гадкоў, што і людзям нельга нават сказаць. Не дай ужо, Божа, такога нікому,— плачучы, адказала маці.
- Але ж і прыгожая яна ў вас, гаспадары, - працягваў далей падарожны. - Каб яна хоць хадзіла, то я на ёй адразу і жаніўся б. Прыгажосці не малой... Дык не ходзіць жа...
- Чаму не хаджу? Хаджу, - гучна выкрыкнула Фаня і хуценька выслізнула з люлькі. - Во, глядзі, як атрымліваецца!
- А чаго ж ты туды залезла і сваіх родных муштруеш? Хто гэта табе дазволіў так з імі абыходзіцца?
- Ды мне працаваць не хочацца, а яны ж пасядзець не даюць дома, прымушаюць разам з імі хадзіць.
- То можна жыць і ўвогуле не працаваць! - адрэзаў хлопец.
Гаспадыня з гаспадаром здзіўлена пераглянуліся, а Фаня ўсклікнула:
- А як жа гэта?
- От пойдзеш за мяне замуж, там і навучу!
- Пайду, чаму ж не, пайду, - пачала, чырванеючы, гаварыць дзяўчына. - Такое замужжа мяне не палохае. Калі толькі муж будзе працаваць, а я дома сядзець...
Антось не ўтрымаўся і выпаліў:
- Хлопча, міленькі, ды ты ж з ёю прападзеш! Яна ж рабіць нічога не ўмее і не жадае!
- Вось, бачыш, які ў мяне бацька! - загаласіла Фаня. - Роднай дачцэ шчасця не зычыць! Жаніх знайшоўся, а ён яго адгаворвае.
- Не палохайцеся, людзі добрыя, не перажывайце надта, усё ў нас будзе хораша. Паглядзіце самі потым!
Прайшло колькі часу, дамовіліся адносна вяселля, які пасаг дадуць бацькі за Фаняй. Нарэшце і вяселле пачалося. Уся вёска гуляла, а баяўся хто ісці, каб не прыгадалі потым гаспадары, як ён смяяўся з дачкі-гультайкі, таго амаль сілаю прыводзілі, бо Антось крычаў:
- Ні на каго крыўды не трымаю, людзі! Не палохайцеся і няхай вас сумненне не грызе! Што было, тое было і ці мала чаго ў жыцці можа здарыцца? Прыходзьце, радасць у нас вялікая! Зяць працавіты, дай Бог кожнаму такога! На ўсіх пачастунку хопіць! На ўсіх! Прыходзьце, прашу вас!
I сяляне ішлі, бо бачылі, што сапраўды чалавеку шчасце ў рукі прыйшло, а што ўжо ім за таго перажываць, хто ўзяў? Няхай сам над гэтым думае! Калі жонка гультайка, то і гаспадаркі добрай не атрымаецца і хаціны заможнай не будзе. Гэта ўсім даўно вядома, чаго тут сумнявацца...
Адгулялі вяселле, час прыспеў за працу брацца. Усё пайшло сваім шляхам . Антось за дачкою пасаг аддаў і ў чужое паселішча жыць паслаў з маладым мужам. Аддаць-то аддалі, ды карціць абодвум, як жа там Фаня сябе паводзіць, бо не чужы ж чалавек, родная дзяціна! Сядуць вечарам і перамаўляюцца ціхенька. Ужо і шкада дачкі. Дзеці астатнія размову гэткую ж вядуць:
- Як там наша Фаня жыве? Бедная, відаць, гаруе на чужыне! Хоць бы адным вокам глянуць. Ці робіць што, ці гультайнічае, як і ў нас? Хоць бы тата з мамай схадзілі, праведалі і нам бы распавялі...
Антось на жонку, не ўтрываўшы, кажа:
- Ведаеш што, схадзіла б ты сама, бо я-то не пайду! Тут мяне ганьбіла, а калі і там тое ж самае паўтараецца?
Жонка адразу ж замітусілася:
- Сама тое кажаш, чалавеча, сама тое... Кали ты пойдзеш, дык смяяцца будуць і галовамі ківаць. Бацька, скажуць, прыйшоў праведваць. Маўляў, не сядзіцца яму дома. Не мог навесці належнага парадку ва ўласнай сям'і, а зараз яшчэ і ў чужую нос суне. Ды і аблаяць не збаяцца. У нас жа, у жанчын, зусім іншае. Мы ж бабы... А з баб што можна ўзяць? Нічога. Скажу, што хачу глянуць, як зяць мой маецца, як гаспадарку вядзе... Падарунак які вазьму з дому, каб усе бачылі, што не з пустымі рукамі ў госці шпацырую. Так што, Антоська, за мяне надта не перажывай і не хвалюйся. Усё разведаю і распытаю самым падрабязным чынам..
Вымавіла так хуценька, яшчэ хутчэй сабралася і, нават не развітваючыся, паджгала па прамой дарозе да вёскі, дзе Фаня замужам жыла. Гаспадар, гледзячы ўслед, нявесела падумаў:
- Чакай, чакай. Пагляджу, якая ты назад ляцець будзеш. Каб хоць паціху ды не хаваючыся прыпаўзла, бо невядома, як яно там скончыцца. Але ж захацела праведаць, то праведай, потым жа пакою даваць не будзеш, маўляў, забараніў, не дазволіў і гэтак далей. Пасядзеў колькі часу і пайшоў з астатнімі дзецьмі неадкладнымі гаспадарчымі справамі займацца.
Гаспадыня тым часам не адседжвалася па дарозе і ўжо амаль да патрэбнага ёй паселішча падлятала. Напаткала адну цётку, але запытацца не асмелілася, другую таксама прапусціла, а параўнаўшыся з трэцяю, не стрымалася і запытала:
- А скажыце, будзьце ласкавы, цётачка, ці не ведаеце вы, як там мая дачушка Фаня з маладым мужам жыве? Ці не аблайваюць яе вашы вяскоўцы?
Пытанні такія ў тагачасным жыцці былі нярэдкімі, таму ніякай адмоўнай рэакцыі ў сустрэчнай сялянкі не выклікалі. I ў яе ж былі дзеці, і ёй жа некалі цікава будзе даведацца, што ды як.
- Не, - гаворыць маладзіца, - нічога благога не чула. Відаць, усё добра, калі не гавораць. Сама ж ведаеш, як нешта не атрымліваецца ці не так пойдзе, то ў вёсцы адразу ж вядома стане. Жывуць, дай Бог ім дабра ды шчасця.
- Дзякуй, цётачка, за добрыя словы, - адказала шчаслівая маці і прыпусціла далей.
Падбегла да хаты, дзе маладыя жылі, а парог пераступіць баіцца. Але ж неяк асмелілася, зайшла. Глядзіць - пад столлю вялізнай люлькі няма. На душы лягчэй зрабілася. Бачыць, дачка дома сядзіць і перабірае нешта, спінаю да дзвярэй адвярнуўшыся. Падкралася ціхенька і ласкава гэтак мовіла:
- Дзень добры, дачушка! Як маешся, як жывеш? Што раскажаш цікавага?
А тая, як убачыла матулю, засвяцілася радасцю, ускочыла і давай цалавацца:
- А мая ж ты родненькая! А я толькі сядзела і пра вас думала! Як добра, што ты наведалася! Пасядзім, пагаворым, хутка і муж з поля вернецца, у яго там сёння працы няшмат.
- Ну, а як, Фанечка, жыццё?
- Ды, матуля, наладзілася крыху. Спачатку неяк дні два-тры не атрымлівалася, а зараз нічога, наладзілася, ніякіх цяжкасцей няма.
- А што ж спачатку, дачушка, было?
- Пра ўсё па парадку раскажу. Першы дзень, як мы прыехалі, муж запрагае зрання каня, збіраецца ехаць араць ніву дый гаворыць, да мяне звярнуўшыся:
- Я зараз паеду, а ты каб не сядзела ў хаце, склаўшы рукі, звары есці на полудзень, каровы прыйдуць з поля пасля ранішняй пашы - загані іх і падаі, авечкам есці падкінь. Пра курэй, гусей не забудзься, бо галодныя будуць.
- Ну, а я, як ляжала, так і ляжаць засталася. Думаю, сам прыедзе з поля і ўсё, што трэба, паробіць. Вярнуўся ён з поля. Каровы не загнаны і нядоены, свінні па агародзе галёкаюць, авечкі мэкаюць не сваімі галасамі, куры-гусі на платы паўзбіваліся, таго і глядзі на людзей кідацца з голаду пачнуць. Мужык зазлаваўся, але выгляду не падае, што не ўсё так зроблена, як загадана было. Заходзіць у хату і, убачыўшы мяне сонную, гаворыць:
- А што гэта з табою здарылася? Чаго ляжыш, ці мо захварэла?
- Ды не, не захварэла...
- Тады стаў на стол тое, што наварыла, палуднаваць будзем. Нешта есці мне надта хочацца.
- I я пад'ела б, каб хто падаў...
- А хіба ж ты не наварыла?
- Не... Я і не ўмею...
- Ну, то сёння неяк пераб'ёмся, а заўтра я сам навару, калі ты лянуешся ды не ўмееш...
3 раніцы ўсё па-старому ідзе: гаспадар на поле збіраецца і звяртаецца да мяне:
- Я ў поле iду, а ты есці звары і за жывёлай глядзі, ды не як учора, бо галодныя застанемся...
Але я і на гэты раз нічога не зрабіла. Узлаваўся муж, а выгляду не падае. Бегаў-гуляўся коцік маленькі па хаце, то ён яго злавіў і прымаўляе:
- Коце-браце, не будзе яна нам варыць полудзень, дык ты наварыш. Я і цябе накармлю, і сам пад'ем.
Прыехаў з поля на наступны дзень - ніякіх змяненняў: я ляжу, жывёла апошняе ў агародзе выядае-вынішчае, а коцік, як нічога не ведаючы, на прыпечку ляжыць і песеньку спявае-выводзіць. Гаспадар ухапіў яго за вушы і крычыць на мяне:
- Трымай моцна за хвост!
- Навошта, ён жа драпацца будзе.
- Трымай, табе гавару, а то будзе і табе, як гэтаму кату!
Ён ката небараку б'е, а кот мне рукі падраў, твар раскрывяніў. Муж не супыняецца, хвошча ката па спіне. Я не вытрымала, заплакала і пачала прасіцца:
- Можа ўжо адпусцім, бо ён жа ўсё мне паабдзіраў?
- Пускай, калі так, - адказаў муж.
На трэці дзень едзе ў поле і да ката малога звяртаецца:
- Ну, коцік, напячы бліноў, навары ўсяго, жывёлу пазаганяй і накармі, а то - галаву адсяку і не пашкадую ўжо сёння, бо надакучыла. Гавару, гавару - і ўсё дарма...
Ен паехаў, а я села пасярод хаты і давай думаць: «Гэта ж, мабыць, мне сказана, а не кату, ды я не здагадваюся. Гэта ж вернецца і мне галаву адсячэ, бо ў ката ж рук няма і есці ён, адпаведна, не зварыць...»
Прыязджае гаспадар пад полудзень, у хату заходзіць, а там усё блішчыць, як ніколі, і на стол пастаўлена. Зрабіў чалавек выгляд, што здзівіўся надта, і гаворыць:
- А хто ж гэта, Фанечка, наварыў - коцік?
- Не, я сама...
- Ты наварыла? Ну то і добра, а каб коцік не наварыў, то я і яму і табе галаву адсек бы. Здагадалася...
- Вось і ўсё, матулечка, пра тое, як мы жывём, - закончыла дачка.
- То добра, мае дзеткі, калі так справа абярнулася. Надта добра, бо магло быць намнога хужэй. Паважайце адзін аднаго, шануйце, слухайцеся, то і коцік ніякі не спатрэбіцца...
Так вось малады чалавек сваю жонку да працы прывучыў, і стала яна нічым не горшай за іншых жанчын, якія штодзень дапамагалі на палетках і на лугах, у хатах і ў свірнах. Там, дзе некалі іхняе поле было, на якім збажына каласавала, пазней людзі сталі хаты будаваць, а ў памяць пра таго, каму зямля належала, назвалі паселішча Фаніна поле, а потым і Фаніпаль, як і да нас дайшло.